Speel Als Een Pygmee

Zijn theorie: de mens maakte allereerst een kommetje om water uit te drinken en schreef er direct daarna een liedje over. Zo belangrijk zijn liedjes voor Tom Waits - na jaren van radiostilte terug, nog steeds met die stem die kraakt, huilt en fluistert tegelijk. Hij koestert de gedachten aan de opnamesessies voor zijn nieuwe cd 'Mule Variations' in een kippenboerderij, tussen potten koffie en gemarineerde haring. 'Mijn vrouw had me op het idee gebracht: variaties in het leven van een stijfkop.'

door Gijsbert Kamer

Als het China Light Restaurant in Santa Rosa niet had bestaan, had Tom Waits het zelf bedacht voor een van zijn liedjes. Wie vanuit San Francisco naar het noorden rijdt, komt het na een uur tegen. Een rood bakstenen gebouwtje aan een kruispunt, even buiten het kleine dorp. Lunches kosten er drie dollar, en tot de specialiteiten van het huis behoort de oil dipped chicken. Op de tafeltjes blauwwit-geblokte plastic kleedjes met daarover een glasplaat.

Er is bijna niemand, maar het is nog vroeg in de middag. Aan een afgelegen tafeltje zit een man met een zwarte vilthoed voor zich uit te kijken, voor hem staat een pot thee en twee kommetjes nep-porselein. De man staat op, stelt zich voor en biedt een kopje thee aan. 'Waits, Tom Waits. Mooi is het hier h�? Die muur gaf de doorslag. Daarom heb ik dit hier uitgekozen.'

Hij zet zijn bril met trendy donker montuur op en wijst enthousiast naar de roodgeverfde muur met gouden sterren. 'Kun je je voorstellen dat er hier iemand urenlang met een penseeltje die sterren is gaan inkleuren? Verspilde moeite, ze krijgen er geen klant extra door. Juist die zorg voor het detail in een tijd waarin alles zo effici�nt mogelijk moet zijn, spreekt mij aan.'

Een week lang ontvangt Tom Waits aan dit ene tafeltje journalisten uit heel Europa. Hij komt elke dag om twaalf uur aanrijden in zijn Coup de Ville uit 1970, en vertrekt tegen zessen weer naar huis. Naar zijn vrouw Kathleen en zijn drie kinderen, nog geen twintig minuten buiten Santa Rosa.

'Ik woon een paar uur rijden hier vandaan', liegt Waits, die als de dood is dat iemand hem zal volgen om iets van zijn huiselijk leven in kaart te brengen. Het liefst had hij de pers ook nu weer niet te woord gestaan, maar zijn nieuwe platenmaatschappij Epitaph stond erop. En dus licht Tom Waits de totstandkoming van zijn eerste volwaardige plaat in zes jaar - Mule Variations, die vandaag verschijnt - in een klein aantal gesprekken zelf toe.

Hij zet zijn hoed af: een ongekamde bos roodgeverfd haar komt tevoorschijn. Een klein plukje wit op zijn kin verraadt de haarkleur die past bij iemand die dit jaar vijftig wordt. Tom Waits, de man die sinds 1973 zestien albums maakte, de man die naar eigen zeggen maar ��n ding echt kan: liedjes schrijven en zingen. 'Nee, acteren is iets dat ik erbij doe. Op mijn visitekaartje staat: "Soms beschikbaar voor acteerwerk."

Toch is het moeilijk in Waits geen acteur te zien. Hij was sinds de vroege jaren tachtig te zien in films als Francis Ford Coppola's The Outsiders en Rumble Fish, Jim Jarmusch' Down By Law en Robert Altrnans Short Cuts. Eind januari heeft hij zijn laatste draaidagen gehad voor de film Mystery Men van Kinka Usher; Waits speelt daarin de rol van een 'perverse dokter'.

Maar in het Chinese wegrestaurant is het vooral Tom Waits in zijn rol als popmuzikant die aan het woord is.

'Ik ben een heel koppig mens, die eigenlijk alleen maar naar zijn vrouw luistert. Die zegt dan ook: ik ben niet met een man getrouwd maar met een mule.' Een mooi thema voor een nieuwe plaat, vond Waits (Mule is behalve een muilezel ook een stijfkop). 'Ik had weer wat idee�n voor liedjes in mijn hoofd maar zag niet zozeer een verband. Die muilezel vond ik wel een mooi beeld. Daar kon ik mee aan het werk. Aan twee liedjes had ik genoeg. Ik zeg altijd: zet twee liedjes bij elkaar in een kamer, dan volgt de rest vanzelf. Voor je het weet, heb je er zestien. Want liedjes schrijven gaat de mens gemakkelijk af.

'Een kommetje maken om water uit te drinken, is het eerste wat de mens deed. Zijn tweede daad was daar een liedje over schrijven. Er zijn evenveel liedjes als dat er dingen zijn. Ik hoor overal snel een liedje bij. Ook toen ik een tijd lang niet aan het maken van een plaat dacht, stapelden in mijn hoofd de liedjes zich op als junk mail. Die berg moest een, keer worden doorgespit, en worden uitgespuugd op een nieuwe plaat.

'Kinderen doen dat niet. Die hebben elke dag een ander liedje in hun hoofd; met het slapen gaan vergeten ze het weer. Wij volwassenen zijn zo arrogant dat we denken dat andere mensen iets met onze liedjes kunnen, dus maken we er een plaat van.

'Begrijp me niet verkeerd. Liedjes zijn voor mij heel belangrijk, mijn leven draait erom. Het was ook een mooie tijd, afgelopen zomer toen we de plaat opnamen. Met potten koffie en schalen gemarineerde haring vertrokken we naar een oude kippenboerderij met een kleine studio. Een heerlijke oude zooi. We moesten steeds naar buiten om te pissen. Wat de geest zuivert, zeg ik dan maar.

'Mijn vrouw Kathleen had me dat idee gegeven, variaties in het leven van een stijfkop. En met wat oude bekenden bassist Greg Cohen en gitarist Marc Ribot - zijn we ermee aan het werk gegaan. Liedjes opnemen is als navigeren in het donker. je weet niet waar het naartoe gaat. We beginnen gewoon ergens. Door wat cryptische kreten naar de muzikanten te roepen als: "Speel alsof je haar in brand staat!" of "Speel als een pygmee!" komen we er wel uit.

'Maar dan moet ik inderdaad wel mensen om me heen hebben die begrijpen wat ik bedoel. Vandaar dat ik ze heel zorgvuldig uitkies. Mijn liedjes zijn niet meer dan kale takken, de bladeren moeten er door de muzikanten op worden aangebracht.'

Vooral Kathleen Brennan is voor Waits' werk van onschatbare waarde. Sinds hij zijn liefde voor haar vereeuwigde in Johnsburg, Illinois op de plaat Swordfishtrombones (1983) zijn ze bij elkaar. Veel van de liedjes voor de zeven platen die Waits sindsdien maakte, schreven ze samen. 'Ik lever de ingredi�nten, en Kathleen gaat ermee koken. Het klinkt simpel, maar soms heeft die samenwerking iets van een zakloopwedstrijd. Je houdt je benen bij elkaar en probeert onhandig springend vooruit te komen. Het duurt even, maar het voelt goed als je uit de zak stapt.'.

De opnamen van Mule Variations duurden enkele maanden, maar een volgende keer zal dat sneller gaan. 'Het heeft ook te maken met onze onhandigheid met al die geavanceerde studioapparatuur. Ik wilde het geluid op de nieuwe plaat zo direct mogelijk hebben, met zo min mogelijk fratsen. Ik heb voor die technische kant iemand nodig, maar houd toch het gevoel dat ik dan een hersenchirurg vraag een splinter te verwijderen.

'Het best bevielen me de liedjes die we buiten die kippenschuur opnamen, gewoon met een paar richtmicrofoons. Die haan die je in Chocolate Jesus hoort kraaien, deed dat precies op het juiste moment. Het grappige was dat die haan niet kraaide toen ik aan het zingen was, maar keurig wachtte tot ik klaar was om me van repliek te dienen. Dat zijn de wetten van de natuur. Die had ik binnen niet kunnen bedenken.

'Buiten op straat spelen, is eigenlijk de essentie van het waarachtige muzikantenschap. Ik ben er achter dat de artiesten die ik hoog heb zitten allemaal een verleden als straatmuzikant kennen. Van Leadbelly en John Hammond tot Beck. Daar ben ik jaloers op. Ik deed vroeger wel graag alsof ik een jongen van de straat was, maar dat was allemaal schijn. Die liedjes van mijn eerste plaat Closing Time kan ik niet meer h�ren. Het zijn sentimentele zwijmelarijen, geschreven door een volwassene met de levenservaring van een kind van negen.'

Closing Time luidde in 1973 het begin in van zijn tijd bij het Asylum-label, de jaren die hij doorbracht in San Diego en Los Angeles. In de jaren zeventig zou Waits zich ontpoppen als chroniqueur van het nachtleven. Tekstueel sterk be�nvloed door beat poets als Kerouac en Ginsberg liet Waits zich op platen als Heart of the Saturday Night (1974), Nighthawks at the Diner (1975) en Small Change (1976) in nachtclubsfeer begeleiden door piano en saxofoon.

Een van de mensen die een paar keer opduiken in zijn liedjes over nachtbrakers en dronken piano's is Chuck E. Weiss. In het L.A. van de jaren zeventig was hij voor Waits en zijn toenmalige vriendin Rickie Lee Jones vriend �n mentor.

'Een prachtige man, altijd goed in het pak en op de juiste plateauzolen. Maar geestelijk labiel. In die tijd deed ik nog wel eens ziekenhuistournees. Op een keer zat ik achter de piano in een psychiatrische kliniek. Daar was hij onder behandeling. Of het aan mijn spel lag weet ik niet, maar een paar dagen later was hij vrij, en kwam ik hem tegen. Wij raakten bevriend, en ik leerde van hem over blueszangers als Leadbelly en Blind Lemon Jefferson.'

Chuck E. Weiss zelf maakte ooit een enkele al weer vergeten plaat, maar onlangs verscheen er een nieuwe: Extremely Cool. Waits werkte mee aan twee nummers en staat tot zijn eigen ongenoegen op de hoes vermeld als producer. 'Mijn vrouw en ik hebben de plaat gefinancierd. Een vriendendienst, dat is alles.'

Met een diepe zucht geeft hij blijk van zijn zoveelste irritatie over de platenindustrie, waarmee hij al een carri�re lang in onmin leeft.

Begin jaren tachtig ging hij weg bij Asylum Records. Hij vertrok met zijn vrouw naar New York, waar hij voor Island zeven platen zou opnemen. De eerste drie, Swordfishtrombones (1983), Rain Dogs (1985) en Frank's Wild Years (1987), behoren tot de opmerkelijkste platen van de jaren tachtig. Dat Tom Waits zelf nog altijd veel op heeft met die trilogie, blijkt wel uit het optreden dat hij eind maart gaf in Austin, Texas -zijn eerste concert met band in elf jaar.

Waits legde daar de nadruk op werk van die platen: Jockey Full of Bourbon, Tango Till They're Sore, Downtown Train en You're Innocent When You Dream. Het publiek was uitzinnig:

Where have you been? Het antwoord: 'In opleiding bij een verkeersschooI. En met succes, ik heb het diploma dubbel parkeren behaald.'

Het is een grap die hij vaker maakt.

Waits vertelt niet veel over wat hem werkelijk heeft beziggehouden in die zes jaren die zaten tussen zijn laatste plaat voor Island, The Black Rider met muziek voor de gelijknamige theaterproductie van Robert Wilson, en Mule Variations.

Hij was ontevreden over de aandacht die Island hem schonk en ging op zoek naar een nieuwe platenmaatschappij. Dat werd Epitaph. 'Die is als enige hier onafhankelijk en wordt gerund door mensen die zelf muzikant zijn, en niet door boekhouders. Ja, Epitaph is vooral bekend om punkbands als Rancid, Bad Religion en Offspring. Maar wat zou dat. Zeggen dat Epitaph een eenvormig punklabel is, is hetzelfde als beweren dat Zweden een saai land is omdat er veel Zweden wonen. Je gaat dan voorbij aan wat ieder individu uniek maakt.'

Het unieke van Waits is ook op Mule Variations weer zijn schuurpapieren stem die kraakt, gromt, huilt en fluistert tegelijk. Hij klinkt ge�nspireerder en veelzijdiger dan op het wat grauwe Bone Machine uit 1992, zijn laatste echte soloplaat. De rust heeft hem blijkbaar goed gedaan. Voordat de zanger met zijn nieuwe materiaal aan de slag ging, werkte hij gewoon thuis, in de tuin of aan zijn verzameling oude auto's. Zijn drie tieners thuis lieten hem nog wel eens wat nieuwe muziek horen. Tricky vond hij goed, en de woede van Rage Against The Machine begreep hij wel. Maar in huize Waits speelde muziek verder geen grote rol. 'Mijn kinderen beschouwen hun vader gelukkig niet als een groot artiest. Want wat stelt het ook voor. Het wordt veel te belangrijk gevonden.

'Liedjes zijn voor mij belangrijk, maar je redt er geen levens mee. De medische wetenschap is belangrijk, het ontstoppen van de goot kan belangrijk zijn, en de kunst van het bandenplakken is handig om te leren. Maar door het zingen van liedjes kun je geen kapotte motor aan de gang krijgen.'

Ze kunnen wel troost bieden, geeft Waits toe. Zo nam hij voor Mule Variations een droevig liedje op, Georgia Lee. Zoals vaker kwam hij het onderwerp tegen in de krant. Een meisje was ontvoerd, vermoord en midden op de snelweg gedumpt. 'Why wasn't God watching?', zingt Waits. Bijna had hij het nummer niet uitgebracht, te sentimenteel. Maar dochter Kelly wist haar vader te overtuigen. Zij vond dat haar vader ook maar eens een daad moest stellen.

'Ze had gelijk. Maar ik ben een rare als het op liedjes schrijven aankomt. Zo klinken mijn oude platen als gezongen door een oude man die zijn leven overziet, en ga ik nu te werk op een instrumentarium dat wordt gebruikt in de avant-garde muziek. Van traditioneel naar experimenteel - precies omgekeerd aan de weg die artiesten meestal bewandelen.

'Maar ja, ik kies nooit de gebruikelijke route. Ik gooi ook altijd de gebruiksaanwijzing van een nieuw stuk gereedschap weg, omdat ik denk er zelf wel achter te kunnen komen hoe iets werkt. Zo zit een mule in elkaar.'

Met zijn knoestige handen, die verraden veel ruw landwerk te hebben verricht, breekt hij aan tafel een fortune cookie open. 'De vervulling van uw wensdroom komt dichterbij'. Die uitspraak amuseert Waits. Maar echt iets te wensen heeft hij niet. Hij hoopt dit jaar vijftig te worden. Hij kwam op de wereld in 1949. 'Het jaar waarin Leadbelly stierf. Ik denk wel eens dat onze wegen elkaar hebben gekruist. Toen hij vertrok, kwam ik. Misschien gingen we wel door dezelfde deur, waarop we klem raakten en Leadbelly zei: "Gaat u eerst maar naar binnen; ik heb geen haast.`

Tom Waits: Mule Variations. Epitaph 65472.

Notes:

N/A